Thu thập "tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sư", nhiệm vụ đãi cát tìm vàng của luật sư

“Đãi cát tìm vàng” có thể nói là một thành ngữ phù hợp để nói về việc luật sư vận dụng các quy định pháp luật, tình tiết khách quan vụ án, nhân thân của người phạm tội để bảo vệ cho bị can, bị cáo giảm nhẹ hình phạt. Đối với luật sư việc thu thập những tình tiết giảm nhẹ cho bị can, bị cáo là việc quan trọng có ý nghĩa thiết thực và được thực hiện từ những giai đoạn đầu khi vụ án mới bị khởi tố cho đến khi xét xử phúc thẩm. Do bị can, bị cáo có nhân thân khác nhau, điều kiện hoàn cảnh khác nhau, tình tiết phạm tội khác nhau nên việc thu thập chứng cứ chứng minh tình tiết giảm nhẹ cũng rất phong phú và đa dạng. Để các bạn hiểu hơn về công việc của luật sư trong việc bảo vệ thân chủ trong một vụ án hình sự, tôi trình bày một vụ việc thực tế khi bảo vệ cho bị cao PHT trong vụ án Buôn lậu xăng dầu lớn nhất từ trước tới nay để các bạn được biết. Trong bài viết này tôi chú trọng trình bày công việc thực tế của tôi khi hành nghề luật sư mà không đi vào chi tiết các quy định pháp luật cũng như khoa học pháp lý về “tình tiết giảm nhẹ”, nên để hiểu hơn về các tình tiết giảm nhẹ các bạn tìm hiểu riêng các bài viết nghiên cứu về tình tiết giảm nhẹ trên công cụ tìm kiếm Google hoặc các sách chuyên khảo khác.

Quy định của pháp luật

Tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự có thể nói gần như mọi người ai cũng đã từng nghe đến, để hiểu về nó là một vấn đề thách thức đối với nhiều người trong đó bao gồm cả luật sư. Pháp luật hình sự Việt Nam hiện chưa quy định khái niệm “Tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự” mà chỉ liệt kê các tình tiết giảm nhẹ theo quy định tại điều 51 Bộ luật hình sự 2015 đã được  sửa đổi bổ sung 2017 để làm căn cứ xem xét hình phạt cho các bị cáo.

Về mặt khái niệm “Tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự” có rất nhiều quan điểm khác nhau, dưới đây tôi xin trích dẫn bài viết của Phạm Hà Chi đăng trên Tạp chí tòa án về nội dung các khái niệm tình tiết giảm nhẹ để các bạn tham khảo.

“Theo bạn Phạm Hà Chi thì có nhiều quan điểm hiểu thế nào về tình tiết giảm nhẹ, trong đó:

 Quan điểm thứ nhất: “Các tình tiết giảm nhẹ TNHS là những tình tiết được quy định trong BLHS hoặc do Toà án phản ánh mức độ nguy hiểm cho xã hội của hành vi phạm tội, khả năng cải tạo, giáo dục người phạm tội cũng như hoàn cảnh đặc biệt của họ. Những tình tiết này có ý nghĩa làm giảm mức độ TNHS của người phạm tội”

Quan điểm thứ hai: “Các tình tiết giảm nhẹ TNHS là các tình tiết trong một vụ án cụ thể mà nó sẽ làm giảm TNHS của người phạm tội trong một khung hình phạt”.

Quan điểm thứ ba: “Các tình tiết giảm nhẹ, tăng nặng trách nhiệm hình sự là những tình tiết không có ý nghĩa về mặt định tội, định khung hình phạt mà chỉ có tác dụng làm tăng hoặc giảm mức độ TNHS trong một phạm vi một khung hình phạt nhất định”.

Ngoài các quan điểm nêu trên, TS. Trần Thị Quang Vinh cho rằng: “Các tình tiết giảm nhẹ TNHS là những tình tiết của vụ án hình sự liên quan đến việc giải quyết TNHS, có ý nghĩa làm giảm mức độ nguy hiểm cho xã hội của hành vi phạm tội, phản ánh khả năng cải tạo tốt hoặc hoàn cảnh đặc biệt của người phạm tội đáng được khoan hồng và giá trị giảm nhẹ của chúng chưa được ghi nhận trong chế tài”.

 Từ đó, Phạm Hà Chi  đúc kết như sau: “Các tình tiết giảm nhẹ là những tình tiết của vụ án hình sự liên quan đến việc giải quyết TNHS, phản ánh khả năng cải tạo, giáo dục người phạm tội cũng như hoàn cảnh đặc biệt của họ. Giá trị giảm nhẹ của các tình tiết này tùy thuộc vào mức độ, phạm vi, tác động của chúng trong từng vụ án hình sự”.”

Như vậy, về mặt khái niệm hiện có nhiều cách hiểu trình bày khác nhau nhưng những khái niệm trên một phần nào phản ánh được đặc điểm cũng như tính chất quan trọng của “tình tiết giảm nhẹ”.

Theo quy định của BLHS 2015 quy định có 22 tình tiết giảm nhẹ tương ứng với 22 điểm (từ điểm a đến điểm x) tại khoản 1 Điều 51. Ngoài ra Tòa án có quyền áp dụng tình tiết giảm nhẹ khác nhưng phải nêu rõ trong bản án theo quy định tại khoản 2 điều 51 (Chi tiết các bạn xem Điều 51 Bộ luật hình sự năm 2015 đã được sửa đổi bổ sung năm 2017). Tình tiết giảm nhẹ đóng vai trò rất quan trọng trong việc quyết định hình phạt đối với bị cáo. Một số trường hợp nếu có nhiều tình tiết giảm nhẹ có thể được xử dưới khung hình phạt, hoặc dưới khung hình phạt liền kề hoặc có thể chuyển hình phạt tù sang hình phạt tiền và đặc biệt áp dụng biện pháp thay thế hình phạt là Án treo cho các bị cáo.

Do vậy, trong các phiên toà việc tranh luận và đề nghị áp dụng các biện pháp giảm nhẹ luôn là một trong những nội dung quan trọng các luật sư thường tranh luận.

Tính huống pháp lý

Đây là một kỷ niệm đẹp của tôi trong việc thu thập chứng cứ làm căn cứ giảm nhẹ cho bị cáo và tôi viết bài này cũng lấy cảm hứng từ người nhà của bị cáo PTH cảm ơn tôi sau khi kết thúc phiên tòa. Người nhà PTH trao đổi “từ trước tới giờ em chỉ thấy anh làm luật sư là đi thu thập tình tiết giảm nhẹ cho thân chủ, còn lại phần chính yêu cầu người nhà cung cấp chứ không thấy luật sư nào chủ động làm như anh” thật là hạnh phúc khi được khách hàng ghi nhận. Trong thực tiễn làm luật sư việc thu thập tình tiết giảm nhẹ thường có sự hợp tác giữa luật sư và người nhà, thông thường luật sư sẽ hướng dẫn thủ tục còn người nhà sẽ đi thu thập chứng cứ chứng minh tình tiết giảm nhẹ việc này xuất phát từ khách quan là người nhà khi làm việc với cơ quan nhà nước sẽ thuận lợi hơn vì nhiều lý do.

Tình huống pháp lý của tôi liên quan đến việc bảo vệ cho bị cáo PHT tại phiên tòa Phúc Thẩm như sau. Bị cáo PHT đã bị tòa sơ thẩm tòa án Nhân dân tỉnh A xét xử tuyên phạt tội Buôn lậu theo điểm; a;b khoản 4 Điều 188 và tuyên phạt 16 năm tù giam (tội đặc biệt nghiêm trọng) (Vụ án này tôi đã tóm tắt trong bài viết về Công lý là gì, lẽ công bằng ra sao, kỷ niệm đẹp về việc áp dụng công lý, lẽ công bằng tại phiên tòa xét xử vụ án buôn lậu xăng dầu lớn nhất từ trước tới nay). Bị cáo PHT làm đơn xin giảm nhẹ hình phạt trong đó có tình tiết là: Từng là quân nhân và có nhiều bằng khen, giấy khen trong quá trình phục vụ tại Bộ tư lệnh Hải quân Nhân dân Việt Nam, tuy nhiên bị cáo đã bị mất hồ sơ và bằng khen, giấy khen trong thời gian phục vụ trong quân ngũ. Vấn đề nội dung này Bị cáo và người nhà thông tin cho tôi đúng ngày 05/04/2023 ngày mở phiên tòa. Vì vậy, tôi chỉ có đúng khoảng hơn 10 ngày để thu thập chứng cứ này. Tại phiên tòa Phúc thẩm muốn được giảm nhẹ tội một trong yếu tố quan trọng là phải có tình tiết giảm nhẹ mới chưa được áp dụng tại cấp sơ thẩm, nên việc thu thập tình tiết giảm nhẹ mới có ý nghĩa mấu chốt trong việc giảm nhẹ hình phạt cho bị cáo.

Phiên tòa Phúc thẩm xét xử vụ án Buôn lậu xăng dầu được Tòa án Nhân dân Cấp cao tại TP HCM dự xét xử từ ngày 05/04/2023 đến 27/04/2023 (mặc dù dự  kiến 20 ngày nhưng theo kinh nghiệm của tôi thì phiên tòa sẽ diễn ra trong thời gian khoảng 10 ngày làm việc). Sau khi nhận được thông tin từ bị cáo và gia đình, tôi đã làm đơn gửi Bộ Tư Lệnh Hải Quân Nhân Dân Việt Nam để trích lục thông tin về quá trình Bị cáo PHT công tác và các thành tích, giấy khen, bằng khen của bị cáo PHT. Do thời gian gấp nên tôi đã phải cử một cán bộ của Công ty tôi trực tiếp cầm đơn xuống làm việc với Bộ Tư Lệnh Hải Quân Nhân Dân Việt Nam để xin trích lục. Quá trình trích lục mất nhiều thời gian do hồ sơ lưu trữ đã lâu từ những năm 1983 và liên quan nhiều đơn vị. Tuy nhiên vì lý do quan trọng nên tôi chỉ đạo nhân viên trực tiếp làm việc và ở lại tại Hải Phòng để đợi kết quả. Rất may mắn quá trình làm việc cũng thuận lợi được sự giúp đỡ của Bộ Tư Lệnh Hải Quân Nhân Dân Việt Nam, Cục Kỹ Thuật đúng ngày 12/04/2024 đã có kết quả. Sau khi nhận được trích lục tôi phải nhờ nhân viên đưa ngay ra sân bay Cát Bi thành phố Hải Phòng để nhờ người làm việc sân bay gửi ngày vào cảng vụ TP HCM và tiếp tục nhờ người cảng vụ gửi cho nhân viên của tôi tại TP HCM để kịp đưa chứng cứ gửi tòa đúng ngày 13/04/2024 cũng là ngày tranh luận cuối cùng trước khi tòa nghị án. Có thể nói đây là một trường hợp đặc biệt trong việc thu thập chứng cứ mà với tư cách luật sư đã thực hiện. Nó đặc biệt ở chỗ là việc thu thập được thực hiện khi phiên tòa đã mở và hoàn thành đúng thời điểm tòa nghị án. Để làm được việc này tôi phải nhờ nhân viên trực tiếp làm việc và phải dùng “cứu hộ” của cán bộ Cảng vụ hàng không Hải Phòng và TP HCM giúp đỡ. Đúng là may mắn luôn đến với người có lòng dũng cảm và quyết tâm. Trên cơ sở chứng cứ cung cấp Hội đồng xét xử đã đánh giá tình tiết giảm nhẹ theo khoản 2 điều 51 của Bộ Luật hình sự và cùng với các tình tiết khác thân chủ tôi đã được giảm án từ 16 năm xuống còn 13 năm 6 tháng. Đây là một kết quả có thể nói là thành công được thân chủ và các đồng nghiệp đánh giá cao.

Tư duy pháp lý của luật sư

Khi bảo vệ trong giai đoạn phúc thẩm bị cáo kháng cáo xin giảm án thì việc thu thập thêm tình tiết giảm nhẹ mới có ý rất nghĩa quan trọng làm căn cứ để giảm hình phạt cho Bị cáo. Trong tình huống pháp lý trên việc thu thập tình tiết giảm nhẹ có phát sinh thêm một vấn đề là phải kịp thời đúng diễn biến phiên tòa thì mới có ý nghĩa. Trước tình huống pháp lý này tôi vẫn quyết định tiến hành thu thập tin tưởng sẽ kịp đúng theo diễn biến phiên tòa. Sự phối hợp của nhân viên và các mối quan hệ của tôi trong quá trình hành nghề đã giúp việc thu thập có kết quả đúng như mong đợi. Từ lúc gửi văn bản ngày 05 tháng 04 năm 2023 đến ngày 12 tháng 04 năm 2023 có kết quả và gửi kết quả tại tòa ngày 13 tháng 04 năm 2023, tòa nghị án từ ngày 14 tháng 04 năm 2023 và tuyên án vào ngày 17 tháng 04 năm 2023. Như vậy, tôi đã thành công với quyết định của mình và hơn hết được thân chủ và cơ quan tố tụng, đồng nghiệp đánh giá cao về sự tận tâm, chủ động của tôi. Khi làm luật sư công việc chúng tôi không chỉ phải đối mặt với những quy định pháp luật, những tình tiết trong vụ án, mà hơn hết việc thu thập chứng cứ rất quan trọng đòi hỏi luật sư vừa có quyết tâm, vừa có đủ quan hệ và kỹ năng để thực hiện. Đây là một kỷ niệm đẹp trong hành nghề luật sư, tôi kể lại để các bạn hiểu hơn về hoạt động hành nghề luật sư nói chung và của cá nhân tôi nói riêng. Thu thập chứng cứ nhiều khi là công việc “đãi cát tìm vàng” của các luật sư, có khó khăn nhưng rất có giá trị mà tôi cũng như các luật sư khác vẫn thường phải làm.

Câu chuyện nhỏ nhưng niềm vui lớn, nếu các bạn có nhu cầu sử dụng dịch vụ của công ty luật chúng tôi vui lòng liên hệ.

Trân trọng!

Luật sư Nguyễn Trinh Đức